დიტრიხ ბონჰიოფერი

დავით ბარბაქაძე

1945 წლის გაზაფხულზე მსოფლიოში უკვე ცნობილმა თეოლოგმა დიტრიხ ბონჰიოფერმა, რომელმაც იცოდა, რომ ნაცისტები სიკვდილის განაჩენს გამოუტანდნენ, ბუხენვალდის საკონცენტრაციო ბანაკში გაცნობილ ბრიტანელ ტყვეს, პეინ ბესტს, სთხოვა, თუ ამ უკანასკნელს სამშობლოში დაბრუნება ეღირსებოდა, ბონჰიოფერის უახლოესი მეგობრისთვის, ინგლისის ეკლესიის ეპისკოპოს ჯორჯ ბელისთვის (1883-1958) გადაეცა შემდეგი სიტყვები: „ჩემთვის ეს დასასრულიც არის და დასაწყისიც. მეც მასავით მწამს, რომ ჩვენი საყოველთაო ქრისტიანული ძმობის პრინციპი ყველა ნაციონალურ ინტერესზე აღმატებულია და რომ ჩვენი გამარჯვება გარდაუვალია“.

ლუთერანული თეოლოგიის ისტორიაში თითქმის არ მოიძებნება მოწამე, რომელსაც თავისი ამქვეყნიური არსებობის ისეთ მცირე დროში, როგორიც ამ ადამიანს ერგო წილად, ერთდროულად პრაქტიკული მოღვაწეობის ფენომენალური სიმაღლისთვისაც მიეღწიოს და თეოლოგიური აზროვნების განსაკუთრებულ სფეროებსაც ზიარებოდეს.

დიტრიხ ბონჰიოფერი 1906 წელს დაიბადა პოლონეთის ქალაქ ბრესლაუში (ახლანდელ ვროცლავში), 1912 წელს კი რვაშვილიანი პროტესტანტული ოჯახი საცხოვრებლად ბერლინში გადასახლდა. XX საუკუნის ბევრი ცნობილი თეოლოგისგან განსხვავებით, ბონჰიოფერის მშობლები რელიგიურ სულისკვეთებას მოკლებული იყვნენ. მისი არც დედა და არც მამა, რომელიც ფსიქიატრიის პროფესორი და ნევროლოგი იყო, რელიგიური არ ყოფილან. ამიტომაც გამოიწვია მათი უსაზღვრო გაოცება თეოლოგიის მიმართ მათი უმცროსი ვაჟის ნაადრევმა ინტერესმა. როცა მან ღვთისმეტყველების შესწავლა გადაწყვიტა, უფროსი ძმები კი მის გადარწმუნებას იმ მოტივით ცდილობდნენ, რომ ეკლესია მოსაწყენი, ხოლო საეკლესიო საზოგადოება გონებაშეზღუდული ადამიანების თავშესაფარს წარმოადგენდა, ბონჰიოფერის პასუხი ასეთი აღმოჩნდა: „თუ ასეა, მაშინ მე გარდავქმნი ეკლესიას!“. როგორც ჩანს, ამ დროს თავად ბონჰიოფერიც კი ვერ წარმოიდგენდა იმ რადიკალიზმს, რომლითაც მას მოგვიანებით ეკლესიასთან, როგორც ინსტიტუციასთან, ისე, როგორც საერთოდ თეოლოგიურ ინსტიტუციონალიზმთან, დაპირისპირება მოუწევდა. მაგრამ ამ ყველაფერს წინ უძღოდა ნიჭიერი სტუდენტის განსწავლისა და პროფესორთა საყვარელ შეგირდად ყოფნის წლები ჯერ ტიუბინგენში (1923-1924), მერე კი – ბერლინში (1925-1927). მაგალითად, ლიბერალური თეოლოგიის წამყვანი ფიგურები, პროფესორი ადოლფ ფონ ჰარნაკი და პროფესორი რაინჰოლდ ზეებერგი მასზე დიდ იმედებს ამყარებდნენ, მაგრამ ბონჰიოფერისთვის უფრო მიმზიდველი და შინაგანად ახლობელი აღმოჩნდა კარლ ბართის (1886-1968) სისტემური თეოლოგია და კონცენტრაცია ქრისტეზე, მისი ქრისტოლოგიური სისტემა.

რაში მდგომარეობდა ამ სისტემის არსი, რომლისგანაც მოგვიანებით თვით ბონჰიოფერის რადიკალური თეოლოგიური სისტემა ამოიზარდა?

ლიბერალური თეოლოგია, რომლის იდები გერმანელი თეოლოგისა და ფილოსოფოსის, ფრიდრიხ შლაიერმახერის იდეებს ეფუძნებოდა და ძალიან პოპულარული იყო XIX საუკუნის მიწურულისა და XX საუკუნის დასაწყისის გერმანიაში, ქრისტიანობის ერთგვარ გათანამედროვებას და ახალ მეცნიერულ-ტექნიკურ მიღწევებთან მის ჰარმონიზებას, თანამედროვე ადამიანის წინაშე წამოჭრილი ყოველდღიური მორალური და პოლიტიკური პრობლემების გადასაწყვეტად მის მოდერნიზებას ცდილობდა. ამ მიზანმა დღის წესრიგში დააყენა ქრისტიანული ღვთისმეტყველების საფუძვლების რაციონალიზება, არარაციონალური ელემენტებისგან ტრადიციული დოგმატიკის „გასუფთავება“. შესაბამისად, ლიბერალურმა თეოლოგიამ ღმერთის ნება უკანა პლანზე გადაანაცვლა და უპირატესობა მიანიჭა ადამიანისა და მისი სამყაროს პრობლემების გადაწყვეტას; მეორეს მხრივ კი, იგი მეცნიერული პროგრესის მიმართ უკიდურესი ოპტიმიზმით განიმსჭვალა და აღიარა „ბეჯითი“ ადამიანის მიერ საკუთარი თავისა და ადამიანთშორისი ურთიერთობების გაუმჯობესების შესაძლებლობა, რაც ეწინააღმდეგებოდა ლუთერისა და კალვინის დოგმატიკას, რომლის მიხედვითაც ადამიანი ღმერთის ნებაზეა დამოკიდებული. ლიბერალური თეოლოგიის ასეთი უსაზღვრო ოპტიმიზმის საპირისპიროდ, დიალექტიკურმა ანუ ექსისტენციალურმა თეოლოგიამ ტრადიციული პროტესტანტული ღვთისმეტყველება არსებითად გადააფასა და შეუძლებლად გამოაცხადა გაუცხოებული, დაბნეული ადამიანის რაციონალურ, გონებრივ ფუნდამენტზე ჭეშმარიტი რწმენის დაფუძნება.

დიალექტიკური თეოლოგიის თანახმად, მადლი არის ერთადერთი, რასაც ადამიანსა და ღმერთს შორის ჩატეხილი ხიდის აღდგენა შეუძლია; მადლი ადამიანს შესაძლებლობას აძლევს, ღმერთი საკუთარ სულში აღმოაჩინოს და ევანგელისტური გამოცხადების ნამდვილი საზრისი შეიცნოს. კარლ ბართი აქცენტს რწმენის უნიკალობაზე აკეთებდა. იგი ღმერთს აბსოლუტურად შეუცნობლად მიიჩნევდა, მხოლოდ იესო ქრისტეს გზით ღმერთის გამოცხადებას აღიარებდა. ღმერთი, ბართის თანახმად, იმდენად შორსაა ადამიანისგან, რომ ადამიანს არც ბუნებაში, არც ისტორიაში, არც კულტურაში მისი აღმოჩენა არ შეუძლია, ადამიანური გონება უძლურია ღმერთის შესაცნობად. ღმერთის შეცნობა მხოლოდ ღმერთის სიტყვით არის შესაძლებელი. იმით, რომ ღმერთი განცხადდა, ბართის აზრით, იესო ქრისტე პიროვნული სახით მოევლინა ადამიანს და ასწავლა მას, თუ როგორ უნდა იცხოვროს.

ამ ახალი თეოლოგიური იდეებით შთაგონებულმა ბონჰიოფერმა 1927 წელს დაიცვა სადიპლომო ნაშრომი საეკლესიო სოციოლოგიის დოგმატურ და ფილოსოფიურ საკითხებზე, 1929 წელს კი თეოლოგიის დოქტორი გახდა. 1930 წელს, კი, 24 წლის ასაკში, ბონჰიოფერმა ბერლინის უნივერსიტეტში სისტემური თეოლოგიის სწავლების უფლება მოიპოვა. ვიდრე დოქტორი გახდებოდა, იგი ბარსელონის გერმანული ევანგელისტური თემის პასტორის თანაშემწე იყო, ხოლო 1930-31 წლებში სტაჟირებას გადიოდა ნიუ იორკის გაერთიანებულ თეოლოგიურ სემინარიაში. ამერიკიდან დაბრუნებისთანავე ახალგაზრდა თეოლოგი ბერლინის ციონსკირხეს პასტორი და ბერლინის უნივერსიტეტის სისტემური თეოლოგიის პროფესორი გახდა. ერთი სიტყვით, საქმე ეხებოდა სამეცნიერო და პრაქტიკული კარიერისთვის საუკეთესო მონაცემებით დაჯილდოებული თეოლოგის სტანდარტულ გზას, რაც, როგორც წესი, მუყაითი სამეცნიერო კვლევებით და ინტენსიური პედაგოგიური მოღვაწეობით გრძელდება ხოლმე. აი, სწორედ ამ სტანდარტული გზის გავლაზე უარის თქმას მოასწავებდა მის მიერ 1933 წელს ნაცისტების რასისტული პოლიტიკის წინააღმდეგ გალაშქრება და, პასტორ მარტინ ნიმიოლერთან (1892-1984) ერთად, პასტორთა ლიგის შექმნა, რაც 1934 წელს აღმსარებელი ეკლესიის შექმნის წინაპირობად იქცა. ეს იყო ნაცისტების მიერ „გერმანელი ერის ევანგელისტური ეკლესიის“ შექმნაზე და ნაცისტური პოლიტიკის სამსახურში ლუთერანური ეკლესიის ჩაყენებაზე პირდაპირი საპროტესტო რეაქცია. სწორედ ამ აქტით იწყება ბონჰიოფერის ბიოგრაფიის ის მონაკვეთი, რომელიც მის სიკვდილსაც დააჩქარებს და – დიდებასაც.

ბონჰიოფერს ორჯერ ჰქონდა შესაძლებლობა, თავი გადაერჩინა და ფიზიკურად უსაფრთხო გარემოში გაეგრძელებინა თეოლოგიური კვლევა: 1933 წლის ბოლოს ის ინგლისში გაემგზავრა და ნაცისტების აგრესიისგან დაცული იყო, მაგრამ 1935 წელს, როცა აღმსარებელმა ეკლესიამ ის იატაკქვეშა სემინარიის ხელმძღვანელის მისიით მიიწვია, ბონჰიოფერი გერმანიაში დაბრუნდა. თუმცა, აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ მის ამ გადაწყვეტილებაზე გადამწყვეტი გავლენა, ისევ და ისევ, კარლ ბართმა იქონია. თავისი მენტორისადმი ლონდონიდან მიწერილ ვრცელ წერილში ბონჰიოფერი განმარტავდა, რომ მას ლონდონში ერთდროულად ორ გერმანულ ეკლესიაში მოღვაწეობა ერჩივნა, ვიდრე – გერმანიაში დაბრუნება და ნაცისტების მიერ კონტროლირებად ეკლესიაში მსახურება. ბართი მას საპასუხო წერილში სწერდა, თქვენ ახლა პირველ რიგში იმაზე უნდა იფიქროთ, რომ გერმანელი ხართ, თქვენი ეკლესიის სახლი კი ცეცხლშია გახვეული და თქვენ იცით, ამ სახლს როგორ უნდა უშველოთ, ამიტომ პირველივე გემზე ადით და თქვენს პოსტს დაუბრუნდითო. მართალია, ბონჰიოფერი მასწავლებლის მოწოდებისთანავე არ დაბრუნებულა გერმანიაში, მაგრამ გარკვეული დროის მერე გერმანიაში მის დაბრუნებაზე ბართის წერილმა გავლენა უდავოდ იქონია.

მეორედ ის 1939 წელს გაერიდა ნაცისტურ რეჟიმს, როცა ამერიკაში გაემგზავრა ლექციების წასაკითხად; მიუხედავად იმისა, რომ ომი უკვე დაწყებული იყო, მას კი ამერიკაში დარჩენა და ლექციების წაკითხვა შესთავაზეს, ბონჰიოფერმა ამჯერადაც გერმანიაში დაბრუნება და თანამოაზრეების მხარდამხარ ბრძოლის გაგრძელება გადაწყვიტა (სხვათაშორის, ვიდრე ამერიკაში გაემგზავრებოდა, მას უკვე აკრძალული ჰქონდა გერმანიაში საპროფესორო მოღვაწეობა, ბეჭდვა და საჯარო გამოსვლები). ამ ნაბიჯს ის იმით ხსნიდა, რომ თუ თავის ქრისტიან ძმებთან ერთად არ იბრძოლებდა, მორალური უფლება აღარ ექნებოდა, ომის დასრულების მერე მონაწილეობა მიეღო გერმანიაში ქრისტიანული ცხოვრების აღორძინებაში. აღსანიშნავია ერთი ფაქტი: ამერიკიდან დაბრუნებულმა ბონჰიოფერმა გზად ლონდონში შეიარა, თავისი დის ოჯახი მოინახულა და მისგან შეიტყო, რომ აღმსარებელი ეკლესიის მღვდელი პაულ შნაიდერი ნაცისტებს უკვე დაეხვრიტათ ბუხენვალდის საკონცენტრაციო ბანაკში. ბონჰიოფერმა დას და მისი ოჯახის წევრებს მოუწოდა, თავიანთ მეხსიერებაში ღრმად ჩაებეჭდათ ამ ადამიანის სახელი, ვინაიდან ის ნაციონალსოციალიზმის დროში ევანგელისტური ეკლესიის პირველი მოწამე იყო.

30-იანი წლების დასასრულს ბონჰიოფერს – ძირითადად მისი დის ქმრის, წინააღმდეგობის მოძრაობის საკვანძო ფიგურის, ჰანს ფონ დონანის გზით – უკვე იცნობდნენ უმაღლესი რანგის პოლიტიკოსები, ომის წინააღმდეგ მებრძოლი წამყვანი ევროპელი ეკუმენისტები და უმაღლესი რანგის რელიგიური მოღვაწეები, ხოლო მოგვიანებით – წინააღმდეგობის მოძრაობის ცენტრალური ფიგურებიც: კანარისი, გერე, გენერალი ოსტერი და კარლ ზაკი. 1941 წელს დონანიმ ბონჰიოფერი აბვერის – გერმანიის ვერმახტის სადაზვერვო სამხედრო განყოფილების – აგენტად „გადაიბირა“, სინამდვილეში კი მისთვის ნებისმიერ დროს გერმანიის საზღვრებს გარეთ დაუბრკოლებლად გასვლის შესაძლებლობა უზრუნველყო. ბონჰიოფერმა ეს ნაბიჯი არა მხოლოდ საკუთარი უსაფრთხოების მიზნით, არამედ წინააღმდეგობის მოძრაობის წევრებისთვის რეალური დახმარების გაწევის მიზნით გადადგა. მაგალითად, 1942 წელს ბონჰიოფერი შვეიცარიაში ისე გაემგზავრა, როგორც აბვერის აგენტი, მაგრამ ამ მისიის დროს დიდი ბრიტანეთისა და აშშ-ის წარმომადგენლებს ანტინაცისტური წინააღმდეგობის მონაწილეთა სამშვიდობო შეთავაზებები გადასცა. აბვერში მუშაობის წყალობით იყო ისიც, რომ ბონჰიოფერმა არაერთი ებრაული ოჯახი იხსნა საკონცენტრაციო ბანაკში მოხვედრისგან და დაეხმარა მათ შვეიცარიაში გაქცევაში. მაგრამ ის აბვერის სამსახურში „ჩადგომამდეც“ ინტენსიურად ცდილობდა, თავისი აქტივობით ხელი შეეშალა ომის გაშლა-განვითარებისთვის.

1940 წლიდან ბონჰიოფერი წინააღმდეგობის მოძრაობის ერთ-ერთი მთავარი დასაყრდენი ხდება, ოღონდ – არა ჰიტლერზე თავდასხმის ორგანიზების მიმართულებით, არამედ – როგორც ანტიჰიტლერული კოალიციის ქვეყნების წარმომადგენლებთან შეთქმულთა დამაკავშირებელი ფიგურა. მიუხედავად იმისა, რომ შეთქმულები სწორედ მისი მშობლების სახლში იკრიბებოდნენ და ჰიტლერზე თავდასმის ურიცხვ ვარიანტზე ბჭობდნენ, ბონჰიოფერი ამ შეთქმულების მონაწილე არ ყოფილა, მას მხოლოდ თავისი ავტორიტეტი და კონტაქტები უნდა გამოეყენებინა კოალიციასთან მოლაპარაკებების საწარმოებლად. ტრაგიკომიკური ის იყო, რომ მიუხედავად მისი, როგორც აბვერის ოფიციალური აგენტის სტატუსუსა, მას ჯერ, 1940 წლის 22 აგვისტოს, ხალხზე მავნე ზემოქმედების ბრალდებით, მესამე რაიხის მთელ ტერიტორიაზე ქადაგება აუკრძალეს, 1941 წლის მარტში კი – პუბლიკაციის უფლებაც.

როგორ ამართლებდა თავად ბონჰიოფერი, როგორც მოქმედი პასტორი და, უბრალოდ, ქრისტიანი, თავის აქტიურ იატაკქვეშა საქმიანობას, რომელიც ჩვეულებრივ სამოქალაქო აქტივობას ბევრად აღემატებოდა? სწორედ ამ საკითხის ამომწურავ თეორიულ დასაბუთებას წარმოადგენს არა მარტო მისი ნაშრომები და საკონცენტრაციო ბანაკში დაწერილი პირადი წერილები, არამედ – მთელი მისი თეოლოგიური სისტემა. ამ სისტემის ერთგვარი შესავალია მისი დაუმთავრებელი წიგნი, სახელწოდებით „ეთიკა“, რომელზეც ბონჰიოფერი 1940-1943 წლებში მუშაობდა და რომელშიც ამტკიცებდა, თუ რატომ ჰქონდა ქრისტიანს უფლება, პოლიტიკურად აქტიური ყოფილიყო და მონაწილეობა მიეღო დიქტატურის წინააღმდეგ ბრძოლაში. ასეთი ბრძოლის დროს გარდაუვალია სიცრუე, მკვლელობა და სხვა ცოდვები, რომლებიც ცოდვებადვე რჩება, მაგრამ ქრისტეს შეუძლია, ადამიანს მიუტევოს ეს ცოდვები, თუ ბრძოლა დემონური ძალების წინააღმდეგ არის მიმართული. ასეთი ძალების განსხეულებად მიიჩნევდა იგი ჰიტლერს და მასთან, როგორც ანტიქრისტესთან, დაპირისპირებას და დაუმორჩილებლობას ქრისტიანული მორჩილების გამოვლინებად თვლიდა. შესაბამისად, კითხვაზე, აქვს თუ არა ქრისტიანს უფლება, დაარღვიოს მცნება „არა კაც კლა“, ბონჰიოფერი ცალსახად პასუხობს, რომ ქრისტიანს ტირანის მოკვლის უფლება აქვს.

1942 წელი, შედეგების გადმოსახედიდან, კულმინაციურია ბონჰიოფერის იატაკქვეშა მოღვაწეობაში. აბვერის მიერ ნორვეგიასა, შვედეთსა და შვეიცარიაში მივლინებულმა “აგენტმა” მოახერხა და ორ დღეში ორჯერ, სხვადასხვა ქალაქში, ზიგტუნასა და სტოკჰოლმში, შეხვდა ჯორჯ ბელს და მას წინააღმდეგობის მოძრაობის საქმიანობის შესახებ საიდუმლო დოკუმენტები გადასცა, რათა ბრიტანეთის მთავრობა ამ ყოველივეს საქმის კურსში ყოფილიყო. შეთქმულთა ეს ძალისხმევა შეიცავდა თხოვნასაც, რომ აღნიშნული ინფორმაცია კოალიციის წევრ ყველა სახელმწიფოში გავრცელებულიყო და ომის დასრულების მერე ერთმანეთისგან გაემიჯნათ ნაცისტები და გერმანელები. შეთქმულთა მიერ მრავალმხრივი რისკის ფასად შემუშავებულ ამ სამშვიდობო პროექტს რომ საერთაშორისო მხარდაჭერა არ ელოდა, ბრიტანეთის საგარეო საქმეთა მინისტრის, ენტონი ედენის პასუხმა მაშინვე ნათელყო. ჯორჯ ბელს მან საიდუმლო დოკუმენტების გაცნობისთანავე აუწყა, რომ არათუ წინააღმდეგობის მოძრაობის წევრთათვის მხარდაჭერის გამოცხადება, არამედ შეთქმულთათვის უბრალო პასუხის გაცემაც კი არ შედიოდა დიდი ბრიტანეთის ეროვნულ ინტერესებში.

ბუნებრივია, შეუძლებელი იქნებოდა, ბონჰიოფერის, როგორც თუნდაც აბვერის ოფიციალური აგენტის (წინააღმდეგობის მოძრაობაზე რომ არაფერი ითქვას) საქმიანობის ამსახველი ჩანაწერები გვეძია მის მიერ დაწერილ წიგნებსა და პირად წერილებში, მაგრამ რთულ პოლიტიკურ სიტუაციებში სამოქალაქო გაბედულების, ქრისტიანის პასუხისმგებლობისა და ვალდებულების ფილოსოფია მის ნაწერებში მკაფიოდ არის ჩამოყალიბებული და მათში თვით ავტორის სამოქმედო ფილოსოფიაც იოლად იკითხება. ამ ფილოსოფიის საფუძველია ზრუნვა არა საკუთარ სულზე, არამედ – მეორე ადამიანზე, იმაზე, ვისთვისაც ჯვარს ეცვა ქრისტე. სწორედ ამ „სხვისთვის“, მეორე ადამიანისთვის მსახურების სულისკვეთებით არის განსჭვალული საპყრობილიდან გაგზავნილი მისი ერთ-ერთი წერილიდან შემდეგი სიტყვები: „ძნელია მოიძებნოს იმაზე მეტი სიხარულის მომგვრელი გრძნობა, ვიდრე – შეგრძნება, რომ შეგიძლია რაღაც სარგებელი მოუტანო ადამიანებს. ამასთან, მთავარია არა რაოდენობა, არამედ – ინტენსივობა. ბოლოს და ბოლოს, ცხოვრებაში ხომ სწორედ ადამიანური ურთიერთობებია ყველაზე მნიშვნელოვანი... თავად ღმერთი გვაძლევს იმის შესაძლებლობას, რომ ვემსახუროთ მას ადამიანურ გარემოში. სხვა ყველაფერი “სიამაყისკენ” იხრება... ეს, რა თქმა უნდა, არ ნიშნავს იმას, რომ შეიძლება ვუგანოთ საგანთა სამყაროს და მატერიალურ მიღწევებს. მაგრამ რას წარმოადგენს ჩემთვის ჩემს ცოლთან, ჩემს მშობლებთან, ჩემს მეგობართან შედარებით თუნდაც ყველაზე მშვენიერი წიგნი ან სურათი, ან სახლი, ან კარ-მიდამო? მაგრამ ასე მხოლოდ იმას შეუძლია ილაპარაკოს, ვინც თავის ცხოვრებაში ადამიანს მიაგნო. ბევრი ჩვენი თანამედროვისთვის ხომ ადამიანი აღიქმება მხოლოდ როგორც საგანთა სამყაროს ნაწილი. ამის მიზეზი ის არის, რომ მათთვის უბრალოდ მიუწვდომელია - განიცადონ ადამიანური“.

1943 წლის იანვარში, მოვლენების დრამატულ განვითარებამდე სულ რაღაც ორიოდე თვით ადრე, ბონჰიოფერი მარია ფონ ვედემაიერზე დაინიშნა. საცოლე მსხვილი მემამულის ქალიშვილი და თავად ბონჰიოფერის მეცენატი ქალბატონის, რუთ ფონ კლაისტ-რეტცოვის შვილიშვილი იყო. ეს ნიშნობა მართლაც რომ სევდიანი დაგვირგვინება აღმოჩნდა ბონჰიოფერის მიწიერი თავისუფლების, რომელიც სულ მალე, წელიწადის ულამაზეს თვეში, აპრილში, სამუდამოდ დასრულდა. მარტში შეთქმულთა მიერ ჰიტლერზე წარუმატებელი თავდასხმის მერე დიტრიხ ბონჰიოფერიც და მისი სიძეც, ჰანს ფონ დონანი, შეიარაღებული ძალების დასუსტების ხელშეწყობის ბრალდებით დააპატიმრეს და საგამოძიებო საპყრობილეში გადაიყვანეს..

1944 წლის წლის 20 ივლისს ჰიტლერზე მორიგი წარუმატებელი თავდასხმის მერე ბონჰიოფერისა და სხვა შეთქმულთა გაძლიერებულმა დაკითხვებმა გესტაპოს არაფერი მისცა, ამ შეთქმულებაში მათი მონაწილეობა არ დასტურდებოდა, მაგრამ შემოდგომაზე გესტაპომ ვერმახტის ერთ-ერთ საიდუმლო არქივში მიაგნო შეთქმულებაში მათი მონაწილეობის დამადასტურებელ რამდენიმე დოკუმენტს, მათ შორის – თვით დონანის მოხსენებას, განკუთვნილს ბრიტანეთისა და ალიანსის სხვა სახელმწიფოებისთვის, რათა შეთქმულების უტყუარობა დადასტურებულიყო. ამ დოკუმენტებს დონანი ცეცხლგამძლე სეიფში ინახავდა. შეთქმულების დამადასტურებელი უტყუარ სამხილთა მიგნებისა და შეთქმულთა გამოაშკარავებისთანავე ბონჰიოფერი, ვილჰელმ კანარისი, დონანი, ლუდვიგ გერე, გენერალი ჰანს ოსტერი და კარლ ზაკი, სასამართლო პროცესის გაუმართავად, გადაიყვანეს გესტაპოს ცენტრალურ ადმინისტრაციაში.

1945 წლის 7 თებერვალს ბონჰიოფერი ბუხენვალდის საკონცენტრაციო ბანაკში, აპრილის დასაწყისში კი ფლოსენბურგის საკონცენტრაციო ბანაკში გადაიყვანეს, სადაც მას 8 აპრილს, სხვა შეთქმულებთან ერთად, ფორმალური სასამართლო პროცესი მოუწყვეს და ჩამოხრჩობით სიკვდილის განაჩენი გამოუტანეს. განაჩენი სისრულეში იქნა მოყვანილი მომდევნო დღის გარიჟრაჟზე.

მიუხედავად იმისა, რომ ბონჰიოფერმა მხოლოდ 39 წელი იცოცხლა, მისი ნაშრომებისა და პირადი წერილების რაოდენობა შთამბეჭდავია. შთამბეჭდავია ის თეორიული გზაც, რომელიც მისმა აზროვნებამ განვლო, კარლ ბართის დიალექტიკური თეოლოგიის ერთგულებით დაწყებული და არარელიგიური ქრისტიანობის დოქტრინით ანუ ისეთი უკიდურესი თეოლოგიური რადიკალიზმით დამთავრებული, როგორიც თვით ყველაზე გაბედულ რევოლუციონრებსაც კი შეშურდებოდათ.

ბონჰიოფერის უმნიშვნელოვანეს და, შესაძლოა, უცნობილეს წიგნად დღემდე რჩება ციხეში დაწერილი მისი პირადი წერილებისგან შედგენილი ერთი სოლიდური კრებული, სახელწოდებით „წინააღმდეგობა და მორჩილება“, რომელიც პირველად 1951 წელს გამოქვეყნდა. მასში ფრაგმენტულად, მაგრამ ნათლად და უბრალოდ არის მანიფესტირებული ავტორის თეოლოგიური იდეებიც, მრწამსიც, პრაქტიკული ფილოსოფიაც და ეთიკაც. ამ წიგნის უნიკალურ მახასიათებლად მიიჩნევა საპყრობილის ყოველდღიურობის აღმწერ „რეპორტაჟებს“ შორის მიმოფანტული განაზრებების ისეთი შინაგანი თანმიმდევრულობა, როგორიც მხოლოდ თეოლოგიური ტრაქტატებისთვის არის დამახასიათებელი.

ისტორიკოსები ხშირად იმოწმებენ ამ წიგნიდან ბონჰიოფერის შემდეგ განაზრებას: „მე გამუდმებით მაღელვებს საკითხი იმის შესახებ, თუ რას წარმოადგენს დღეს ჩვენთვის ქრისტიანობა და ვინ არის ჩვენთვის ქრისტე. დიდი ხანია, წარსულს ჩაბარდა ის დრო, როცა შეიძლებოდა ხალხისთვის სიტყვებით ყველაფრის მოყოლა (იქნებოდა ეს თეოლოგიური მსჯელობები თუ კეთილგონივრული მეტყველება); ჩავლილია ადამიანის შინაგანი სამყაროსა და სინდისის მიმართ, შესაბამისად კი, საერთოდ რელიგიის მიმართ ინტერესიც. ჩვენ ვუახლოვდებით აბსოლუტურად ურელიგიო პერიოდს: ადამიანები, უბრალოდ, ვეღარ იქნებიან რელიგიურნი. თავად ისინიც კი, ვინც საკუთარ თავს პატიოსნად უწოდებენ “რელიგიურს”, სინამდვილეში სულაც არ არიან ასეთები: როგორც ჩანს, “რელიგიურობაში” ისინი რაღაც სხვას გულისხმობენ. ჩვენი საერთო ქრისტიანული უწყებანი და თეოლოგია, 1900 წელს რომ ითვლის, ხალხის “აპრიორულ რელიგიურობას” ეფუძნება. “ქრისტიანობა” ყოველთვის იყო “რელიგიის” ერთ-ერთი ფორმა (შესაძლოა – ჭეშმარიტი ფორმა). თუ ერთ მშვენიერ დღეს აღმოჩნდება, რომ ეს “აპრიორულობა” საერთოდ არ არსებობს და რომ ეს იყო ადამიანის თვითგამოხატვის დროებითი, ისტორიულად გაპირობებული ფორმა, თუ ადამიანები მართლაც რადიკალურად არარელიგიურები გახდებიან – მე კი ვფიქრობ, რომ მეტ-ნაკლებად ეს უკვე მოხდა (მაგალითად, რა მიზეზით არ იწვევს ეს ომი, ყველა ადრეული ომისგან განსხვავებით, “რელიგიურ” რეაქციას?), - მაშინ რა მნიშვნელობის მქონე იქნება ეს ყველაფერი “ქრისტიანობისთვის”? მთელ ჩვენს ამჟამინდელ “ქრისტიანობას” ფეხქვეშ გამოეცლება დასაყრდენი, და ჩვენ ისღა დაგვრჩება, “რელიგიაში” დავკმაყოფილდეთ მხოლოდ რამდენიმე “უკანასკნელი რაინდით” და კიდევ – ინტელექტუალურად უპატიოსნო ადამიანთა ჯგუფით. ნუთუ, სწორედ ისინი არიან “რჩეული” უმცირესობა? ნუთუ, მთელი ჩვენი რისხვით, გაღიზიანებით და აღშფოთებით თავს უნდა დავესხათ სწორედ ადამიანთა ამ საეჭვო ჯგუფს, მათთვის ჩვენი ჩაწოლილი საქონლის შესასაღებლად? ნუთუ, ჩვენ თავს დავესხმებით რამდენიმე უბედურს მათი სისუსტის წუთებში, რათა ისინი, ასე ვთქვათ, “რელიგიურად” გავაუპატიუროთ? თუ ჩვენ ეს არ გვსურს, თუ ჩვენ იძულებულნი ვართ, თვით ქრისტიანობის დასავლური ფორმა განვიხილოთ, როგორც მხოლოდ სრული არარელიგიურობის წინარე სტადია, მაშინ როგორღა გამოიყურება სიტუაცია ჩვენთვის, ეკლესიისთვის? როგორ უნდა გახდეს ქრისტე არარელიგიური ხალხის ღმერთი? არსებობენ არარელიგიური ქრისტიანები? თუ რელიგია ქრისტიანობის მხოლოდ გარესაფარველია (და ეს საფარველიც სხვადასხვა დროს სხვადასხვაგვარად გამოიყურებოდა), მაშინ ეს რაღაა – არარელიგიური ქრისტიანობა?”.

ბონჰიოფერი, რომელიც, საპყრობილის კედლებში, ასეთი და მსგავსი განაზრებებით თეოლოგიის ურთულეს ფილოსოფიურ პრობლემებს შეჭიდებული, იყო არა რწმენაში დაეჭვებული პასტორი, არამედ – საუკეთესო მოაზროვნეთა შორის გამართული იმ დისკუსიის ერთ-ერთი საუკეთესო მონაწილე, რომელიც ასწლეულებს ითვლიდა და რომლის კულმინაციადაც იქცა XX საუკუნე. აღნიშნული დისკუსიის უმნიშვნელოვანესი პრობლემა იყო არარელიგიურ დროში რელიგიის, როგორც ინსტიტუციის, ადგილი და დანიშნულება. ბონჰიოფერს მიაჩნდა, რომ ქრისტიანულმა თეოლოგიამ, ერთი მხრივ, დაკარგა კავშირი რეალობასთან, მეორე მხრივ კი, ძველი დიდების და ძალაუფლების ინერციით, ამ ახალი დროის “დამორჩილება” მოინდომა. მას, ასევე, მიაჩნდა, რომ ვიწრო თეოლოგიურ საკითხებში კირკიტით ეკლესია ცუდ მაგალითს აძლევდა თავის მრევლს, უტიფრად იყენებდა ღმერთს, უმაღლეს ღირებულებებს, რელიგიურ სიწმინდეებს. ამის პირდაპირ დადასტურებას ხედავდა ბონჰიოფერი, მაგალითად, ეკლესიასა და ნაცისტების ალიანსში. გარდა ამისა, მას მიაჩნდა, რომ ნამდვილი ქრისტიანის დანიშნულება უნდა ყოფილიყო არა საკუთარ სულზე, არამედ – სხვებზე ზრუნვა; არა საკუთარი გამორჩეულობის მტკიცება, არამედ – სამყაროს ბედზე პასუხისმგებლობის აღება; არა საკუთარ ხსნაზე ფიქრი, არამედ – კაცობრიობის ყველა წევრზე ფიქრი, განურჩევლად მისი რელიგიური მრწამსისა.

XX საუკუნის ევროპელი მოაზროვნეები – პირველ რიგში კი სწორედ თეოლოგები და რელიგიის ფილოსოფოსები – თავიდანვე დაკავებული იყვნენ არა პრობლემების მიჩქმალვით და გადაფარვით, არამედ – მათი გამოაშკარავებით და ანალიზით. ბონჰიოფერი ასეთმა ანალიზმა იმ დასკვნამდე მიიყვანა, რომ არარელიგიურ სამყაროში ქრისტიანობაც უნდა გათავისუფლებულიყო რელიგიურობისგან, ინსტიტუციონალური კარჩაკეტილობისგან და დაბრუნებოდა თავად ქრისტეს. როგორც ქრისტე არ გარიდებია ყოველდღიურ ცხოვრებას, ისე უნდა ეცხოვრა ნებისმიერ ქრისტიანს და საკუთარ თავზე აეღო ამქვეყნიური ცხოვრების გამო პასუხისმგებლობა. ბონჰიოფერი ხშირად აღნიშნავდა, რომ ღმერთი ადამიანისგან არ მოითხოვს ამქვეყნიური ცხოვრებისთვის ზურგის შექცევას. ქრისტიანად ყოფნას ბონჰიოფერი გაიაზრებდა, როგორც ადამიანად ყოფნას და არა – კულტებზე და რიტუალებზე საკუთარი ცხოვრების მორგებას და ამით თავის გამორჩეულობაზე ზრუნვას. ასეთი ცხოვრების საუკეთესო მაგალითად მას, ისევ და ისევ, ქრისტე მიაჩნდა, რომელიც წმინდანთა მეგობარი კი არა, ცოდვილთა და დაცემულთა მეგობარი იყო. თუმცა, მისივე ხაზგასმით, სწორედ ეს ქრისტე იყო, რომელიც ჯვარს ეცვა არა რელიგიისთვის, არამედ – ადამიანებისთვის. იგივეს მოითხოვდა ბონჰიოფერი ეკლესიისგანაც: რომ მას დაეთმო ძალაუფლება, თავისი სიმდიდრე გაჭირვებულთათვის დაერიგებინა და საკუთარი თავისთვის კი არა, ხალხისთვის ეცხოვრა. ერთი მისი ზუსტი მეტაფორის თანახმად, საჭიროა არა ღმერთის გადასწრება იმქვეყნიურ ცხოვრებაში სასუფევლის დასამკვიდრებლად, არამედ – ამქვეყნიური ცხოვრების საზრუნავით ცხოვრება და სწორედ ამქვეყნად ადამიანთა უკეთეს მომავალზე ზრუნვა.

თავად ბონჰიოფერის, როგორც არარელიგიური ქრისტიანის, კარგ დახასიათებას იძლევა მისი წერილებიდან ერთი ამონარიდი: “ხშირად ვეკითხები ჩემს თავს, თუ რატომ მიზიდავს ჩემი “ქრისტიანული ინსტინქტი” უფრო მეტად არარელიგიური ადამიანებისკენ ვიდრე – რელიგიურებისკენ, უბრალოდ, როგორც “ძმებისკენ” და არა იმიტომ, რომ მისიონერული მიზნები მამოძრავებს. მაშინ, როცა რელიგიური ადამიანების წრეში ხშირად მერიდება ღმერთის სახელის ხსენება – რადგან ამ დროს, როგორც მგონია, ის რამდენადმე ყალბ ჟღერადობას იძენს (უარესიც, როცა ვინმე რელიგიური ტერმინოლოგიის გამოყენებას იწყებს, მაშინვე ვმუნჯდები, როგორღაც უხერხულობის გრძნობა მეუფლება და სული მეხუთება), – სამაგიეროდ არარელიგიურ ადამიანებს შორის, გარემოებათა შესატყვისად, შემიძლია სრულიად მშვიდად და ბუნებრივად წარმოვთქვა ღმერთის სახელი”.

საკონცენტრაციო ბანაკებში სიკვდილის განაჩენი სიკვდილიმისჯილის სრულ გაშიშვლებას ითვალისწინებდა. ბანაკის ექიმი, ჰერმან ფიშერჰიულშტრუნგი, რომელიც ბონჰიოფერის ამქვეყნიური ცხოვრების ბოლო ჟამის მოწმე გახდა, 1955 წელს წერდა, რომ თავისი ორმოცდაათწლიანი საექიმო პრაქტიკის განმავლობაში არასდროს უნახავს მსგავსი ღვთისმოსავი და მორჩილი ადამიანის სიკვდილი. ისტორიკოსები, საკონცენტრაციო ბანაკებში არსებულ წესთა გათვალისწინებით, ექიმის ამ უწყებას საეჭვოდ მიიჩნევენ, მაგრამ, თვით დიტრიხ ბონჰიოფერის თეოლოგიური მემკვიდრეობისა და პირადი მიმოწერის მიხედვით თუ ვიმსჯელებთ, ეჭვგარეშეა: მისთვის ნაცისტების ხელით სიკვდილი მხოლოდ იმ შემთხვევაში იქნებოდა „განაჩენი“, მას რომ ერთი წამით მაინც შეპარვოდა ეჭვი საკუთარ რწმენაში. ხოლო რაც ბონჰიოფერს არ სურდა, იყო ის, რასაც მან ერთ თავის წერილში “სულის ფარულ კუნჭულში კონტრაბანდულად ღმერთის შეპარება” უწოდა. ეს სულისკვეთება ბონჰიოფერს ძლიერ აახლოვებდა კანტის რწმენასთან: სულის უკვდავების წინაშე შიში არ უნდა სჭირდებოდეს ადამიანს იმისთვის, რომ მართებული ცხოვრებით იცხოვროს.